Zacznijmy od zwiastunu…
Mój student z Instytutu Mediów Dynamicznych w MassArt w Bostonie, Hessam Daraei, stworzył ten krótki film. Po ukończeniu studiów w grudniu 2018 roku wrócił do Teheranu w Iranie. Ale ten projekt ma znacznie dłuższą historię.
W połowie lat 70. XX wieku rozpocząłem swoją pierwszą akademicką, pełnoetatową pracę w Pracowni Projektowania Typograficznego, prowadzonej przez profesora Krzysztofa Lenka, na mojej macierzystej uczelni, Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi.
W ramach jednego z zadań studenckich, które powtarzałem wielokrotnie, prosiłem studentów o dokumentowanie przykładów typografii miejskiej i komunikacji wizualnej na slajdach 35 mm – murali reklamowych, billboardów propagandowych, witryn sklepowych, szyldów, plakatów i wielu innych. Z biegiem lat kolekcja rozrosła się do kilkuset slajdów, choć brakowało szczegółowych informacji o fotografach, lokalizacjach czy datach.
W 1987 roku wyjechałem do USA, pozostawiając całą swoją kolekcję książek, zdjęć i slajdów w mojej pracowni w Łodzi. Z czasem kolekcja wędrowała z miejsca na miejsce, a slajdy, wraz z innymi przedmiotami, zaginęły. Niespodziewanie, w 2009 roku, ponad 20 lat po wyjeździe z Polski, znalazłem jedno pudełko z 200 slajdami w idealnym stanie. Kiedy otworzyłem to pudełko po ponad dwóch dekadach, zdałem sobie sprawę, że to coś więcej niż tylko studencki projekt.
Te slajdy jako całość można postrzegać jako portret Łodzi z okresu początku końca komunizmu w Polsce i narodzin kapitalizmu oddolnego. Ta kolekcja opowiada dziś fascynującą historię języka wizualnego tamtej epoki, a także historię ludzi, którzy ją przeżyli. Tworzy unikalny dialog między propagandowymi billboardami a witrynami małych firm – tak zwanej „prywatnej inicjatywy” – między plakatami promującymi premiery filmowe a reklamami lokalnych dyskotek i pralni. Codzienne życie miasta uchwycone jest w jego typografii – surowej, pozbawionej wzniosłego języka polskiej szkoły plakatu. To rzeczywistość, której nikt nie spodziewał się, że stanie się historią, ani że przekształci się w poezję wizualną.
Nazywam tę kolekcję Łódź-ORWO. Nazwa nawiązuje do jedynego dostępnego w Polsce w tamtym czasie filmu do slajdów – ORWO-Chrom, podobnego do amerykańskiego Kodak-Chrom, ale „made in GDR (Niemieckiej Republice Demokratycznej)”.
Projekt nabrał tempa począwszy od 2016 roku. Pierwsza wystawa w ramach projektu Łódź-ORWO, zatytułowana „Łódź na co dzień: Projekt Jana Kubasiewicza”, odbyła się w galerii Re:Medium w Łodzi w 2016 roku (kuratorami byli Sławomir Krajewski i Elżbieta Fuchs).
Re:Medium Gallery – wejście do galerii w dniu otwarcia wystawy Łódź-ORWO.
Otwarcie wystawy Łódź-ORWO w galerii Re:Medium.
Re:Medium Gallery przed otwarciem wystawy Łódź-ORWO.
Jan Kubasiewicz i Jadwiga Janik w Galerii Re:Medium przed otwarciem Łódź-ORWO.
Pierwsza amerykańska wystawa projektu Łódź-ORWO, zatytułowana „Łódź – wciąż ziemia obiecana: projekt Jana Kubasiewicza”, odbyła się w galerii im. Jacka Giedrojcia w Centrum Studiów Europejskich Uniwersytetu Harvarda w Cambridge, Massachusetts, w latach 2016–2017 (kuratorami byli Grzegorz Ekiert i Bettina Burch).
Galeria Jacka Giedrojcia na Uniwersytecie Harvarda przed wernisażem.
Otwarcie wystawy w galerii Jacka Giedrojcia na Uniwersytecie Harvarda.
Otwarcie wystawy w galerii Jacka Giedrojcia na Uniwersytecie Harvarda.
Otwarcie wystawy w galerii Jacka Giedrojcia na Uniwersytecie Harvarda.
Na wystawie w Harvardzie kuratorzy zaprezentowali materiały wizualne przedstawiające trzy kluczowe momenty w historii Łodzi. Po pierwsze, podkreślili „świetność” przemysłową miasta z końca XIX wieku, prezentując powiększone „winiety”, miedzioryty kompleksów fabrycznych, które znajdowały się na oficjalnych papierach firmowych lub fakturach. Po drugie, zamieścili wybór zdjęć z Łodzi z końca lat 70. XX wieku (projekt Łódź-ORWO), dokumentujących okres oznaczający początek końca komunizmu w Polsce. Po trzecie, przedstawili zestaw współczesnych fotografii Sławomira Krajewskiego z 2016 roku, ukazujących dawne przestrzenie przemysłowe, które zostały odnowione i przekształcone w centra handlowe, hotele, galerie, kina i inne obiekty. Plakat wystawy wyraźnie podkreśla wszystkie trzy części ekspozycji.
Projekt został zaprezentowany w kilku publikacjach.
Na początku 2017 roku projekt Łódź-ORWO znalazł się w drugim tomie publikacji 365 Typo, wydanej przez Etapes: Editions we współpracy z Association Typographique Internationale (ATypI). Link do pliku PDF znajduje się tutaj.
Pod koniec 2017 roku projekt Łódź-ORWO został również zamieszczony w książce 52 Typo: 52 stories on type, typography, and graphic design, wydanej przez Niggli. Link do pliku PDF znajduje się tutaj.
Książka zatytułowana „Łódź-ORWO: Projekt Jana Kubasiewicza” została wydana przez Bookidea, niewielkie wydawnictwo z Warszawy, i ukazała się w październiku 2018 roku. Sławomir Krajewski, właściciel Bookidea, nalegał, aby w książce znalazł się cały zestaw 200 slajdów. Zaprosił Marcina Wichę, projektanta, pisarza i felietonistę, a także cenionego autora nagradzanych książek, do napisania tekstu do książki „Łódź-ORWO”, co ten uczynił.
Publiczna „premiera” książki została zorganizowana przez Krajewskiego w MS2, oddziale muzeum sztuki współczesnej w Łodzi. Wydarzenie obejmowało wykład wprowadzający i panel dyskusyjny moderowany przez Piotra Rypsona, ówczesnego zastępcę dyrektora ds. naukowych i pełniącego obowiązki dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie.
Prezentacja Jana Kubasiewicza w MS2.
Dyskusja panelowa w MS2; od prawej do lewej przy stole: Piotr Rypson, moderator, Jan Kubasiewicz, Marcin Wicha, Sławomir Kosmynka.
Ten stary studencki projekt, opowiadający tak intensywną historię o języku wizualnym konkretnego czasu i miejsca, skłania mnie, jako artystę i pedagoga, do zastanowienia się nad następującym pytaniem: jaką historię o nas i naszym środowisku wizualnym opowie ktoś, kto za czterdzieści lat przyjrzy się pracom naszych studentów?
Książka jest dostępna na Amazon.